Η ψυχολογία της βίας (Δημοσίευση στην Εφημερίδα Greek News 18/01/2010)

Ιδεαλιστές, χαμένες ψυχές, επαναστάτες, εγκληματίες, θρησκόληπτοι…

Το μυστήριο του ανθρώπινου μυαλού ξαναμπήκε στο μικροσκόπιο, μετά την επίθεση καμικάζι τρομοκράτη στο Αφγανιστάν, που οδήγησε στον θάνατο 7 αξιωματούχων της C.I.A., μετά τον εντοπισμό του ανθρώπου που βρισκόταν σε φορτηγό γεμάτο εκρηκτικά έξω από παιδική χαρά στο Πακιστάν και του Νιγηριανού, που προσπάθησε να ανατινάξει το αεροσκάφος της Delta την ημέρα των Χριστουγέννων. Μέχρι πρόσφατα η ψυχολογία της τρομοκρατίας ήταν λίγο-πολύ θεωρητική. Τώρα όμως, η ύπαρξη και δράση όλων αυτών των ανθρώπων, δημιουργεί τον καμβά για την ιχνογράφηση ενός προφίλ, που μέχρι τώρα ήταν θαμπό, ίσως και ανύπαρκτο. Όλο και περισσότεροι πρώην τρομοκράτες μιλούν πλέον ανοικτά για τις εμπειρίες τους, ενώ πολλοί έχουν ενταχθεί σε προγράμματα «από-ριζοσπαστικοποίησης», έχουν περάσει από εκατοντάδες συνεντεύξεις, έχουν ψυχογραφηθεί και έχουν προσφέρει τη δυνατότητα στους ειδικούς να συλλέξουν στοιχεία για το συγκεκριμένο θέμα. Οι πιο πολλοί θεωρούν πως οι πράξεις αυτές έχουν τις ρίζες τους στην θρησκεία. Άλλοι στην πολιτική και την οικονομική ισχύ –ή την έλλειψή της. Άλλοι πιστεύουν ότι οφείλονται σε σειρά ψυχολογικών και κοινωνικών επιρροών.

1. Η βία

Παρά την ανυπαρξία ενός συγκεκριμένου προφίλ, οι ερευνητές έχουν ευρέως συμφωνήσει επί κάποιων στοιχείων. Η έκφραση «generational transmission» χαρακτηρίζει τις πεποιθήσεις των εξτρεμιστών, οι οποίες διαμορφώνονται σε πολύ νεαρή ηλικία. Μια έντονη αίσθηση αποξένωσης και εκ-θυματοποίησης. Η αίσθηση ότι η ηθική βία του εχθρού δικαιολογεί μια πρακτικά βίαιη ανταπάντηση, στο κυνήγι μιας ακόμα πιο ηθικής κατάστασης. Της πεποίθησης ότι οι εθνικές, θρησκευτικές και εθνικιστικές ομάδες των τρομοκρατών είναι ξεχωριστές και κινδυνεύουν από εξαφάνιση. Και ότι η έλλειψη πολιτικής ισχύος δεν τους επιτρέπει να επηρεάζουν τον ρου της ιστορίας και την πολιτική και οικονομική κατάσταση γύρω τους χωρίς βία. Έρευνες επίσης έχουν δείξει ότι ορισμένοι τρομοκράτες έχουν την ψυχολογία του εγκληματία ή ακόμα και ότι έχουν ζήσει προηγούμενες ζωές σαν εγκληματίες. Το παράδοξο είναι ότι η ανησυχία για τον θάνατο διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο σε όλους αυτούς. Ο μη-συνειδητός φόβος για το φθαρτό της ύπαρξης, για την αδυναμία να αφήσει κάποιος κληρονομιά…

2. Η κοινή πορεία στην ομάδα

Η ομαδική και όχι η ατομική ταυτότητα έχει τραβήξει την προσοχή των ερευνητών τα τελευταία χρόνια. Με ελάχιστες εξαιρέσεις, όπως αυτή του Ted Kaczynski και του John Allen Muhammad, οι τρομοκράτες δρουν εντός ομάδας και υπό εντολές. Οι ερευνητές συμφωνούν στο ότι η ριζοσπαστική δράση, είτε στηρίζεται στη θρησκεία είτε σε μια κοσμική θεωρία, εξελίσσεται και εντείνεται μέσα από τη δυναμική της ομάδας. Επίσης, το διαδίκτυο διαδραματίζει μεγάλο ρόλο στην αύξηση των εξτρεμιστικών γκρουπ ανά τον κόσμο, αφού σύμφωνα με ψυχολόγους, δημιουργεί «μια εικονική κοινότητα μίσους». Επιπρόσθετα, όταν κάποιος λειτουργεί μέσα από μια ομάδα, νιώθει πιο δυνατός και πιο έτοιμος να λάβει ακόμα πιο επικίνδυνες αποφάσεις, γιατί καθώς είναι κοινές φαντάζουν και λιγότερο τρομαχτικές. Όσο η ομάδα γίνεται πιο ριζοσπαστική, τόσο πιο ακραία γίνεται η συμπεριφορά αλλά και η δράση του ατόμου που ανήκει σε αυτήν. Το άτομο νιώθει όλο και πιο πιεσμένο να συμφωνήσει με την ομάδα και αυτό οδηγεί στο παραπάνω αποτέλεσμα, όμως από την άλλη, δημιουργεί και ένα συναίσθημα συντροφικότητας. Βέβαια, σύμφωνα με ειδήμονες, οι περισσότερες τρομοκρατικές ομάδες καταρρέουν, λόγω εσωτερικών προβλημάτων και ταραχών, αφού πάντα κάποιος θέλει να είναι πιο εξτρεμιστής και πιο ακραίος από τους άλλους. Πάντα κάποιος θα διαφωνήσει με τον αρχηγό, θέλοντας να αποδείξει και τη δική του ισχύ. Όμως οι ομάδες που λειτουργούν υπόγεια και είναι αποκομμένες από άλλες ανταγωνιστικής δράσης ομάδες δένονται πιο πολύ και αν έχουν έναν χαρισματικό ηγέτη, συμπιέζουν ακόμα περισσότερο την ατομική ταυτότητα κάθε μέλους.

3. Ηθικές ερωτήσεις

Σε ένα βιβλίο που εκδόθηκε πέρυσι, συλλέχτηκαν στοιχεία από 30 πρώην τρομοκράτες, οι περισσότεροι από τους οποίους έφυγαν από ομάδες, όπως ο IRA και η Al Qaeda. Από τα στοιχεία βγήκε στο φως το συμπέρασμα ότι η βία ενάντια στον εχθρό δεν είναι ανήθικη, αλλά ότι υπάρχουν όρια τα οποία όμως τα μέλη δεν μαθαίνουν μέχρι να μπουν βαθιά και ουσιαστικά στην ομάδα. Μερικοί τρομοκράτες που δεν έχουν κανένα πρόβλημα να σκοτώσουν κάποιον αστυνομικό, παραδείγματος χάριν, μισούν το θάνατο των ζώων. Μερικοί αισθάνονται άνετα με την απώλεια μερικών ανθρώπων και δεν έχει σημασία αν είναι αθώοι ή όχι. Στόχος μπορεί να αποτελέσει ακόμα και η οικογένεια κάποιου. Ένα ακόμα παράδοξο συμπέρασμα της έρευνας του βιβλίου ήταν ότι πολλοί τρομοκράτες δε συμφωνούν μεν με την ληστεία μιας τράπεζας, λόγου χάρη, αλλά δεν έχουν κανένα πρόβλημα με το να σκοτωθούν κάποιοι φρουροί. Στο μυαλό, λοιπόν, των τρομοκρατών, η δημιουργία ενός κόσμου στον οποίο θα επικρατήσουν οι αθώοι, δικαιολογεί τη δολοφονία μερικών άλλων αθώων. Ότι δηλαδή ο δρόμος για τον παράδεισο περνάει από την κόλαση και για την επίτευξη ενός ηθικού σκοπού, μπορούν να διαπραχθούν ανήθικες πράξεις.

4. Οι καμικάζι

Όταν κάποιος τάσσεται υπέρ της τρομοκρατίας, είναι πολύ δύσκολο να επανέλθει. Αυτό είναι η απόλυτη αλήθεια για τους καμικάζι αυτοκτονίας. Όταν ταχθούν υπέρ ενός ιερού σκοπού, γίνονται κινούμενοι μάρτυρες. Οποιαδήποτε πράξη υπαναχώρησης σε πιστεύω και δράση θεωρείται και προκαλεί ντροπή. Όπως και με τις δολοφονίες, έτσι και για τις αυτοκτονίες καμικάζι, το Ισλάμ υπαγορεύει κανόνες. Το Κοράνι απαγορεύει την αυτοκτονία, αλλά κάποιες εξτρεμιστικές ομάδες του Ισλάμ υποστηρίζουν ότι οι καμικάζι βομβιστές είναι μάρτυρες και ότι η αυτοκτονία δικαιολογείται γιατί είναι μορφή αυτοθυσίας και γιατί είναι τιμητικό να πεθαίνεις στον αγώνα ενάντια στους «άπιστους». Επίσης, σύμφωνα με άλλες έρευνες, τα κίνητρα ενδεχομένως να είναι και πιο προσωπικά. Ότι δηλαδή τα άτομα επιδιώκουν την προσωπική ευκαιρία να διακριθούν, να ξεχωρίζουν, να τιμήσουν τον ηγέτη τους, αλλά και να τιμηθούν έστω και μετά θάνατον.

5. Η αποποίηση της ομάδας

Εντατικές έρευνες έχουν επικεντρωθεί στη δυνατότητα ενός τρομοκράτη να αποκοπεί από την ομάδα ή/και από τις ιδέες του. Οι περισσότερες από αυτές έχουν καταλήξει στο ότι οι τρομοκράτες μπορούν να αποκοπούν από τη βία, χωρίς να εγκαταλείψουν όμως τις ριζοσπαστικές τους ιδέες. Εκείνοι που τους προσελκύουν στα εξτρεμιστικά γκρουπ, τους υπόσχονται μια αξέχαστη εμπειρία, αλλά και τη δυνατότητα να αλλάξουν τον κόσμο. Στα περισσότερα όμως από αυτά τα γκρουπ επικρατεί ζήλεια και ανταγωνισμός για την ηγεσία. Όποιος φύγει, ενδεχομένως αισθανθεί αρχικά ότι η ζωή μπορεί να γίνει απίστευτα βαρετή, ίσως και χωρίς σκοπό. Η συμμετοχή όμως στην ομάδα όσο μεγαλώνει κάποιος γίνεται ολοένα και πιο δύσκολη. Αφενός για εκείνους που θέλουν να δημιουργήσουν οικογένεια, αφετέρου για εκείνους που έχει αρχίσει η εσωτερική οριοθέτηση της άσκησης βίας. Κάποια στιγμή η δράση που λαμβάνει χώρα είναι πιο βίαιη από εκείνη που μπορούν να αντέξουν.

Τα ερωτήματα του απλού ανθρώπου βροχή. Σε ένα κόσμο που η ανθρώπινη ύπαρξη διαδραματίζει ολοένα και λιγότερο σημαντικό ρόλο, πως μπορεί να ζήσει κανείς? Σε ένα κόσμο βίας, καταστροφής και παραλογισμού? Θα ταξιδέψουμε άραγε κάποτε ξανά αμέριμνα, χωρίς να έχουμε στο νου μας ότι ο διπλανός μας κουβαλά εκρηκτικά? Θα περπατήσουμε κάποτε στο δρόμο χωρίς το φόβο ότι κάποιος μπορεί να μας σκοτώσει για μερικά δολάρια ή ότι μια βόμβα θα εκραγεί μπροστά στα μάτια μας? Θα αφήσουμε το παιδί μας να παίξει στην παιδική χαρά ξέγνοιαστο? Σε ένα παγκόσμιο φαινόμενο ανησυχητικών διαστάσεων υπάρχει ελπίδα?